گیاه تمشک (نگهداری + پرورش)

این گیاه از تیره گلسرخیان، جنس رابوس بوده و سگونه مهم آن شامل تمشک قرمز، تمشک سیاه و توت سیاه می باشد. در نیم کره شمالی ۴۰۰ گونه تمشک وجود دارد. بوته های این گیاه دارای شاخه های بالا رونده و خاردار بوده و به سهولت به تکیه گاه مجاور خود قلاب می شوند. پایین برگ ها کرکدار بوده، ۷-۳ برگچه بزرگ بیضی شکل و نوک تیز با اطراف مضرس و به طور متناوب روی شاخه قرار می گیرند. رگبرگ های ارقام قرمز حاوی خار و ارقام سیاه بدون خار می باشند. گل های تمشک حاوی ۵ کاسبرگ، ۵ گلبرگ سفید تا صورتی، پرچم زیاد و مادگی دارای برچه های متعدد بوده روی یک نهنج محدب قرار می گیرند. گل آذین خوشه ای و یا گل های منفرد آن در خرداد تا تیر ماه ظاهر می شوند. میوه تمشک از نوع مجتمع بوده و هر برچه بعد از گرده افشانی و لقاح میوه های کوچک بنام شفتک حاصل می کنند.

برخی از گونه های تمشک، خزان پذیر و برخی دیگر دایم سبز هستند. به نظر می رسد که توت سیاه و یا توت کوهی نیز متعلق به جنس تمشک باشد. تمشک در جنگل ها و بیشه ها به طور طبیعی رشد می کند. پراکنش طبیعی آن، مناطق آمریکای شمالی و اروپا می باشد. در ایران مناطق گرگان، مازندران، ارتفاعات استان گیلان، آذربایجان، خراسان و لرستان ناحیه های رشد این گیاه می باشد. تمشک به دلیل نیاز سرمایی طولانی و فصل کوتاه برای رسیدن میوه در مناطق میوه خیز شمال کشت می شود. مقاومت تمشک قرمز به سرما به اندازه سیب و گلابی اما میزان مقاومت تمشک سیاه تا حدودی کمتر می باشد. تابستان های گرم مناطق جنوبی برای رشد این گیاه مناسب نمی باشد.

تمشک در انواع خاک که رطوبت کافی داشته باشند، رشد می کند اما خاک های لومی شنی را ترجیح می دهد. خاک تحتانی نیز اهمیت دارد و عدم وجود لایه سفت خاک و زهکشی مناسب از موارد ضروری می باشد. تمشک سیاه و ارغوانی را می توان توسط خوابانیدن انتهایی ازدیاد داد. این عمل در اوایل پاییز انجام می گیرد. در ضمن از ارقام فوق الذکر می توان قلمه خشبی تهیه کرد. تمشک قرمز را می توان توسط پاجوش های ریشه و در ضمن قلمه های ریشه تکثیر نمود. در رقم تمشک قرمز، تهیه قلمه معمول نبوده و اکثراً از پاجوش استفاده می شود. تمشک های بدون خار حالت شیمر یافته از نوع فراپوش تمشک های خاردار می باشند که در قسمت اپیدرم این نوع ارقام تغییر حاصل می شود و اگر از تمشک های بدون خار، قلمه ریشه تهیه شود و یا بر آنها کشت شود، گیاهان به وجود آمده دوباره خاردار خواهند شد. زیرا پدیده شیمر یا بافت ناهمسانی در داخل بافت و یا بذر اتفاق نمی افتد. روش کشت نهال های تمشک به صورت کپه ای، پرچین و یا داربستی می باشد. در روش کپه ای، اطراف گیاه توسط خاک پوشش داده شده و کپه درست می کنند. در این روش چهار طرف کپه خالی گذاشته می شود و وسط ردیف های کشت را می توان شخم زد. در سیستم داربستی، یک یا دو ردیف سیم در طول ردیف ها کشیده می شود. ارتفاع سیم اول از زمین ۵۰ سانتی متر و ارتفاع سیم دوم ۱۵۰-۱۰۰ سانتی متر در نظر گرفته می شود و نوک شاخه های هر بئته به سیم ها بسته می شود. سیستم پرچین برای ارقام قرمز تمشک که پاجوش زیاد تولید می کنند مناسب است. تأمین رطوبت کافی برای پرورش تمشک اهمیت زیادی دارد و برای حفظ رطوبت خاک از مالچ کلش استفاده می شود.

اکثر ارقام تمشک در جانب شاخه های یک ساله محصول می دهند. شاخه های جدید همه ساله از نزدیک طوقه و از ریشه ها حاصل می شوند. شاخه های تشکیل شده در سال دوم بارور می گردند. برای رشد بهتر بوته ها و افزایش محصول، هرس منظم سالانه در بوته های تمشک انجام می گیرد. برای این منظور ۶-۵ شاخه جوان را نگهداری نموده، بقیه شاخه ها را هرس می کنند.

نوک شاخه های باقی مانده در تمشک قرمز هرس نمی شود، زیرا اکثر جوانه های بارور در قسمت بالای شاخه تشکیل می شود اما در ارقام سیاه به علت بارور بودن جوانه های پایین شاخه، می توان نوک شاخه های باقی مانده را هرس نمود. ارقام قرمز تمشک پاجوش بیشتر حاصل می کنند و چنانکه ذکر گردید روش هدایت و تربیت بوته به صورت پرچین مناسب می باشد. میوه های تمشک معمولاً در تیر تا مرداد ماه می رسند و قابل برداشت می باشند. شاخص برداشت برای میوه تمشک، آسان جدا شدن میوه از شاخه، تشکیل رنگ خاص رقم مورد نظر و خرد نشدن میوه است. عمر اقتصادی بوته های تمشک در حدود ۳۰-۲۵ سال می باشد.

نیاز های تمشک:

نور دما و گرما مورد نیاز تمشک :

تمشکها به هوای آفتابی و گرم با کمی رطوبت نیاز دارند بادهایی با سرعت کم راتحمل می کنند ولی قادر به مقاومت در مقابل سرمای شدید به مدت زیاد نیستند. سرمای شدید (پائین تر از ۱۵ درجه زیر صفر) قادر است تمام شاخه هایش را تا سطح زمین بخشکاند ولی قسمتهای زیر زمینی آن (ساقه های زیرزمینی) سالم باقی مانده و در بهار بعد جوانه های تازه می دهند که از آنها شاخه های تازه روئیده و رشد می کنند. این شاخه ها در همان سال میوه نمی دهند و تنها در سال بعد به میوه می نشینند. بنابراین بعد از هر بار یخ زدگی گیاه باید انتظار یک سال بی میوه ماندن را داشت.

تمشک در مناطق گرم و خشک در اثر گرمای شدید بخصوص کمبود رطوبت بشدت صدمه می بیند در مناطق پر باران آنرا در زمینهای نسبتاً بلند و مرتفع یا در زمینهای شیب دار می کارند در زمینهای پست و پرباران شرط موفقیت ایجاد یک زهکشی صحیح و برنامه ریزی شده است تا آب نتواند در آن جمع شود.

آبیاری تمشک :

بوته های تمشک به خشکی خاک حساس اند. خاک آنها باید دائماً مرطوب باشد ولی خیس بودنش را هم نمی توانند تحمل کنند زیرا خاکهای خیس و لجن زار در مدت نسبتاً زیاد باعث خفه شدن ریشه هایش گشته و گیاه را از بین می برد. کمبود رطوبت خاک می تواند محصول تمشک را تا نصف حتی تا یک سوم تقلیل دهد. در مناطق کم باران یا خشک آبیاری از ضروریات است در مناطق نسبتاً خشک بوته های تمشک را معمولاً حدود ۸ بار در سال آبیاری می کنند تاگیاه بتواند محصول زیاد تولید کند

دفعات آبیاری تمشک به روش زیر تنظیم می شود.

۱- پیش از به گل نشستن یک نوبت. ۲- هنگام تشکیل میوه دو نوبت. ۳- زمان رسیدن میوه یک نوبت. ۴- پس از برداشت میوه تا اواسط پائیز سه نوبت ۵- آبیاری زمستان یک نوبت میزان آب مصرفی در هر آبیاری حدود ۵۰۰ متر مکعب در هر هکتار حساب می شود.

کمبود آبیاری باعث می شود که : (۱) میوه ها کوچک و کم آب و در نتیجه کمتر خوشمزه شوند. ۲- شاخه هایی که در سال آینده باید میوه دهنده قدرت جوانه زدنشان تصعیف کشته و در سال آینده کمتر محصول می دهد.۳- برگها پیش از موعد زرد شده و بریزند.

کود دهی تمشک

مقدار کودی که برای باغهای تمشک لازم است با نوع گیاهانی که در آنجا کاشته شده اند فرق می کند اگرچه کودهای شیمیایی و آلی برای رشد و برداشت محصول از جمله لوازم اصلی کارند به هیچ وجه نباید از اهمیت مرطوب نگهداشتن زمین غفلت کرد چون تمشک بدان سخت نیاز دارد و این کار با دادن هوموس یا کودهای حیوانی بویژه کود گاوی مسیر است در کود دادن باغهای تمشک همیشه کودهای شیمیایی مکمل کودهای حیوانی هستند.

مقدار کود پیشنهادی عبارتند از : ۵۰ تن کود حیوانی، در هر هکتار، ۱۰۰ کیلو کودازته به صورت N در هر هکتار ، ۱۰۰ کلیوگرم کود فسفره به صورت P2O5 در هر هکتار ۱۰۰ کیلو کود پتاسی به صورت K2O در هر هکتار تمشک به کود سرک هم جواب مثبت داده و میوه های زیادتر تولید می کند و میوه ها بزرگتر می شوند. مقدار کود سرک همه ساله ۳۰ کیلو کود ازته به صورت N در هر هکتار ۳۰ کیلو کود فسفر به صورت P2O5 در هر هکتار ۳۰ کیلو گرم کود پتاسی به صورت K2O در هر هکتار است که بهتر است در چند بار بافاصله ۲ ماهه داده شود.

خاک مناسب گیاه تمشک

تمشک گیاهی است که در هر نوع زمین رشد کرده و میوه می دهد در صورت مساعد بودن آب و هوا هم در زمینهای سنگلاخی کم عمق و هم در زمینهای عمیق کاشته شده و محصول بدهد. بهترین خاک برای رشد بوته های تمشک خاکهای شنی – رسی است که عمق زیاد مثلاً ۲ متر یا بیشتر داشته باشند چون در چنین خاکهایی ریشه ها قادرند رشد زیادتر پیدا کرده و ریشه های جانبی زیادتر بدهند.

تکثیر و ازدیاد تمشک

تمشک از راههای متفاوت زیاد می شود که مهمترین آنها عبارتند از ازدیاد جنسی و ازدیاد غیر جنسی

انواع روش های تکثیر و ازدیاد جنسی تمشک

۱- ازدیاد و تکثیر بوسیله پا جوش :

بوته های تمشک همه ساله به تعداد زیاد پا جوش می دهند بهترین زمان برداشت یا جوشها پس از ریختن کامل برگها در زمستان است در این وقت جوانه هایی را که در چند سانتی متر بوته تمشک سر از زمین بیرون آورده اند.از بوته جدا کرده در باغ ردیف کاری کرد. این کار را می توان در اواخر زمستان که هنوز بوته های برگ نزده اند هم انجام داد پاجوشها هر چه قویتر باشند بوته ها قویتر و سالمتر و پر محصول تری تولید می کنند. همچنین می توان پاجوشها را در اوایل زمستان کنده و جمع آوری کرد و در محلی که خطر سرمازدگی نداشته باشد نگهداری کرده و در بهار را کاشت.

۲- ازدیاد بوسیله انتهای شاخه ها :

هر گاه قسمت انتهایی و نرم شاخه های اغلب واریته های تمشک در خاک فرو برده شوند ریشه داده و تبدیل به گیاه تازه ای می شوند. از این خاصیت در باغبانی استفاده کرده و سر شاخه های تمشک را به داخل گلدان فرو می برند و پس از ریشه دار شدن از گیاه مادر جدا و در نقطه مورد نظر می کارند.

۳- خوابانیدن :

شیاری در خاک به عمق ۵ سانتی متر کنده شاخه تمشک را در داخل آن قرار می دهند به کمک میله هایی شبیه سنجاق مو و فرو کردن آن در خاک شاخه را روی زمین ثابت می بندند. آنگاه رویش حدود ۵ سانتیمتر خاک یا در صورت امکان شن ، پیت ، کمپوست می پاشند و فوری آبیاری می کنند این کار را معمولاً در اواسط تابستان انجام می دهند گیاه تمشک در اوایل اردیبهشت ماه سال آینده آماده بهره برداری خواهد بود. در این روش بهتر است نخست شاخه را از بوته تمشک مادر قطع کرده و سه چهار ماهی به حال خود بگذراند تا خوب ریشه بزند. نکاتی که در این کار باید رعایت نمود شامل الف) شاخه ای که در خاک میگذراند باید سرش از خاک بیرون باشد. ب) قبل از گذاشتن آن به داخل شیار باید تمام برگهایش را کند. ج) شاخه را در طول با یک تیغ زخمی کرد تا جوانه های زیادی در مدتی سریعتر تشکیل شوند

. ۴- ازدیاد و تکثیر به وسیله قلمه ریشه :

این روش بهترین ساده ترین و موفق ترین را ازدیاد تمشک است برای این کار قسمتی از ریشه های یک بوته تمشک قوی و سالم و پر محصول را. از خاک بیرون آورده آنهارا به درازای یک انگشت بریده در خاک کود داده ای که شیاری به عمق ۵ الی ۷سانتی متر از قبل آماده شده می خوابانند روی شیار را با خاک نرم پوشانده با لگد خاک را فشا ر داده و فوراً آبیاری می کنند. زمان این کار در استانهای جنوبی دریای خزر نیمه دوم پائیز و در سایر استانها نیمه اول پائیز است. ریشه های ریز ریز را می توان در خاکی مرطوب و سرد تمام زمستان حفظ کرده و در اوایل بهار کاشت .

تکثیر جنسی از طریق بذر تمشک

ازدیاد به وسیله بذر : روش ازدیاد با بذر به این طریق است که تنها بذر میوه های خیلی رسیده را انتخاب و پس از جدا کردن از گوشت به کمک شیر آب و غربال بذرها را در سایه خشک می کنند در بهار داخل گلدانها پاشیده و حدود یک الی دو میلی متر شن با خاک نرم رویش غربال می کنند خاک را با دست یا تخته فشار داده آنگاه آبیاری کرده و روی گلدان یک شیشه می گذارند. آبیاری باید خیلی نرم و در صورت امکان با اسپری صورت گیرد تا بذرها مرتب جابجا نشوند یک تا دو هفته پس از بیرون آمدن گیاهان آنها را در گلدانها خیلی کوچک نشاء کرده در سایه می گذارند ۳ تا ۴ هفته بعد گیاهان را در گلدانهای بزرگتر (۱۲ سانتی متری) نشاء می کنند و در اواسط اردیبشهت ماه به محل نهائی انتقال داده می شوند.

کاشت نهال تمشک

کاشت نهال تمشک می تواند در پائیز و پس از زرد شدن و ریختن برگهای آن انجام گیرد. البته به شرطی که زمین را از قبل برای این کار اماده کرده باشند یعنی کودهای آلی و کمعدنی را پاشید و به دنبا آن شخم عمیق زده و کودها رابه عمق فرستاده باشند و همچنین به شرطی که نهال در جریان بهار و تابستان خوب رشدکرده و تا اوایل پائیز کاملاً رسیده و تقریباً چوبی شده باشد. بهترین زمان کاشت نهالهای تمشک اول بهار می باشد کاشت بهاره به باغدار فرصت می دهد که در جریان پائیز و زمستان کودپاشی، شخم و چاله کنی را به خوبی انجام داده و زمین در اول بهار آماده کاشت نهالها باشد.

چاله ها را معمولاً ۴۰×۴۰×۴۰ سانتی متر می کنند و پس از گذاشتن نهال به داخل چاله هنگام ریختن خاک کمی کود فسفره را نیز داخل آن طبقه با دست می پاشند. نهالها هر چه بیشتر ریشه داشته باشند امکان گرفتن آنها زیادتر است چاله ها ردیف کنده می شوند تا کارکردن در باغ با ماشینهای کشاورزی امکان پذیر باشد. معمولاً فاصله نهالها از یکدیگر با قدرت رشدآن متناسب است هر چه قدرت رشدش بیشتر باشد باید فاصله ها را زیادتر کرد. در تمشکهای ایرانی این فاصله را ۱۵۰ سانتی متر و فاصله ردیف ها را از یکدیگر ۲ متر پیشنهاد شده است

در تمشک کاری مثل موکاری باید تعدادی چوب در هر ردیف به زمین فرو زده و به وسیله ۴ تا ۶ ردیف سیم آنها را با یکدیگر اتصال داده و نهالها را پس از کاشتن و در حال رشد بر روی این داربست راهنمایی کرد و در صورت لزوم به سیم هابست. نهالهای خشک شده باید جانشین شوند و این کار راهر سال باید تکرار کرد. بهتر است هنگام کاشت کمی کمپوست یا مقداری پیت خیس شده را با خاک مخلوط و با آن چاله را پر کرد.

ساخت تکیه گاه

تمشک در کنار یک تکیه گاه به بهترین نحو پرورش می یابد. در باغچه یا زمینی بزرگ دو تیرک چوبی به ارتفاع ۲٫۴ متری را به فاصله ۳ متر از یکدیگر و تا عمق ۶۰ سانتی متری در زمین بکوبید. اگر می خواهید گونه های تابستانی را پرورش دهید، تیرک ها را سوراخ کرده و سه ردیف سیم گالوانیزه شده را بین آن ها بکشید- این سیم ها باید به ترتیب ۷۶، ۱۰۶ و ۱۶۷ سانتی متر با زمین فاصله داشته باشند و با زبانه پیچ و مهره ای که می توان آن را با آچار محکم کرد، در محل نگه داشته شوند. اگر گونه های پائیزی را کشت می کنید، به سیم بالایی نیازی نیست. اگر باغچه کوچکی دارید، گیاه های خود را روی یک تیرک چوبی پرورش دهید. یک تیرک ۲٫۴ متری محکم را به زمین بکوبید و دو ساقه تمشک را در پای آن بکارید. اجازه دهید ۱۲ ساقه از این ساقه ها رشد کنند و آن ها را با ریسمان باغبانی در محل نگه دارید.منبع: سایت باغ شیشه ای و بوستان و گلستان موج