نحوه پرورش و نگهداری موز (نگهداری + پرورش)

پرورش موز

تاریخچه موز

موزهای خوراکی (Banana) به همراه موزهای پختنی (Plantain)، به جنس Musa تعلق دارند. گونه های جنس Musa بومی مناطق گرمسیر آسیا و استرالیا می باشند. موزها در سراسر اقیانوس آرام توسط اولین مسافران دریایی حمل شده اند.

کشاورزان جنوب شرق آسیا برای اولین بار موز را اهلی کردند. شواهد اخیر باستان شناسی و زیستی در باتلاق کوک (Kuk Swamp) در غرب مناطق مرتفع استان پاپوآ (Papua) در گینه نو نشان می دهد که کشت موز در آن منطقه حداقل به ۵۰۰۰ سال و احتمالا به ۸۰۰۰ سال قبل از میلاد برمی گردد. این احتمال وجود دارد که گونه های دیگر Musa بعدها و به طور مستقل در جاهای دیگر جنوب شرقی آسیا اهلی شده باشند.

مناطق مناسب کشت و پرورش موز در دنیا و ایران

موز به رطوبت نسبی هوا بیش از سایر درختان گرمسیری نیاز دارد. رطوبت نسبی مناسب جهت رشد موز ۷۵ تا ۸۵ درصد و کمترین میزان رطوبت نسبی قابل تحمل برای موز ۴۵ درصد می باشد. موز در نواحی هم سطح دریا تا ارتفاع ۱۵۰۰ متر در نواحی گرمسیری رشد مناسبی دارد. وزش باد شدید به دلیل پاره کردن برگ ها، شکستن ساقه و از ریشه درآوردن گیاه، یکی از محدودیت های کشت موز بخصوص برای ارقام پابلند است. برای ارقام پابلند سرعت باد نبایستی بیش از ۴۰ کیلومتر در ساعت و برای ارقام پاکوتاه نبایستی بیش از ۷۰ کیلومتر بر ساعت باشد.

موز به رطوبت و نور کافی خورشید (علی رغم مقاوم بودن به ۵۰% سایه) نیز نیاز دارد. مناطق جنوبی بلوچستان ایران یکی از مهمترین مناطق مستعد پرورش موز محسوب می شوند چراکه نور، رطوبت و گرمای کافی در این مناطق به خوبی وجود دارد.

در ایران کشت و پرورش موز در نواحی جنوبی استان های سیستان و بلوچستان، هرمزگان و کرمان انجام می گیرد. البته کشت و کار گلخانه ای موز چندین سال قبل در مناطق شمالی کشور و جنوب استان کرمان نیز گسترش پیدا کرد که متاسفانه به دلیل مشکلات متعدد (عدم رقابت قیمت با موزهای وارداتی، عدم تسهیلات لازم برای توسعه گلخانه ها، عدم تخصص کافی در کشت گلخانه ای این محصول و غیره) با عدم استقبال گلخانه داران روبرو گردید.

زمان کشت:

زمان کشت بستگی به آب و هوای منطقه دارد. در مناطقی که فصل بارندگی و فصل خشک دارند، در ابتدای فصل بارندگی بوته ها کشت می شوند (البته اگر آبیاری انجام شود، فرقی نمی کند). زمان کشت می تواند بستگی به زمانی داشته باشد که قیمت محصول حداکثر است. در چنین مواقعی زمان کشت را طوری تنظیم می کنند که محصول در فصل مناسب از نظر قیمت موز برسد.

موز را معمولاً درون گودال می کارند. گودال در خاک های سنگین باید عمیق باشد. کود دامی یا کمپوست باید در گودال ریخته شود. نهال باید کاملاً تازه باشد. ابعاد گودال به این صورت است که گودال دارای عمق ۵۰-۴۵ سانتی متر و عرض ۴۵ سانتی متر می باشد. جوانه های پاجوش یا جوانه روی تکه های کورم باید ۳۰-۲۵ سانتی متر زیر سطح خاک باشد. کاشت سطحی ممکن است منجر به افتادن گیاه شود. پاجوش یا کورم گاهی اوقات با فرم آلدئید ۵ درصد ضدعفونی می شود. از دی الدرین و الدرین می توان برای کنترل کرم دالان کن استفاده کرد. همچنین از سم dibromo-chloropropane برای کنترل نماتدها استفاده می شود. علف های دائمی باریک برگ از خطرناک ترین علف های هرز مزارع موز هستند که قبل از کشت و بعد از کشت باید با آن ها مبارزه کرد. بوته موز نسبت به کاربرد علف کش های هورمونی بسیار حساس می باشد. استفاده از مالچ گاهی اوقات توصیه می شود.

هرس موز:

هرس موز به این صورت است که پاجوش های ناخواسته را از سطح زمین قطع می کنند و یا اینکه قلب آن ها (نقطه رویشی) قطع می کنند. معمولاً به تعداد ۲-۱ پاجوش اجازه داده می شود تا همراه بوته اصلی رشد نمایند. میزان هرس بستگی به عوامل چندی از جمله تراکم کشت، رقم و بازار فصلی دارد و در جاهایی که نیاز به میوه موز به عنوان یک غذای اصلی مطرح باشد، هرس صورت نمی گیرد. در شرایط حاصلخیزی متوسط تنها به یک پاجوش اجازه رشد داده می شود. گاهی اوقات به گیاه اجازه می دهند تا تمام پاجوش های سالم آن رشد کنند و وقتی که ارتفاع آن ها به ۴۵ سانتی متر رسید، قوی ترین آن ها را انتخاب نموده و بقیه را قطع می کنند. پس از آن هر دو ماه یک بار پاجوش ها را قطع می کنند. هرس باید به نحوی مدیریت شود تا زمانی که گیاه اصلی تولید گل آذین نمود، گیاه دختری حدوداً تا ارتفاع برگ آخری گیاه مادری بلند شده باشد و در این موقع باید یک پاجوش ثانویه (گیاه نوه) باید همراه دو گیاه دیگر باشد که ارتفاع آن حدود ۳۰ سانتی متر بالای سطح خاک باشد تا تضمین کننده محصول بعدی باشد. گاهی اوقات خاک پای بوته ها را بالا می آورند (خاک می دهند) تا مقاومت آن ها را در مقابل باد افزایش دهند.

آبیاری:

گیاه موز به ۲۵ میلی متر آب در طی یک هفته نیاز دارد. در برخی کشورها بارندگی کفایت می کند، در حالی که در کشورهای دیگر آبیاری این نیاز را تأمین می کند. آبیاری به طرق مختلف نشتی-کرتی (غرقابی) و بارانی صورت می گیرد که اولی بهتر است چرا که در روش دوم اتلاف آب و در روش سومی باد تعیین کننده میزان آب دریافتی خاک است.

برنامه کودی:

بوته موز نیاز قابل توجهی به کاربرد عناصر معدنی در خاک برای حفظ قدرت باردهی دارد. این گیاه نیاز بالایی به ازت و پتاسیم نشان می دهد. مراحل اولیه رشد بسیار حساس و بحرانی است چرا که بر روی تکامل بعدی گیاه تاثیر می گذارد. لذا مواد معدنی باید در زمان کاشت و یا در زمان ظهور پاجوش ها به خاک داده شوند. ازت در دفعات و در فواصل کم به خاک داده می شود. فسفر و پتاسیم را می توان در گودال کاشت قرار داد و بعد از آن هر سال دو بار آن ها را به کار برد. میزان فسفر خاک باید به صورت P2O5=20 ppm، پتاسیم به صورت K2O=300 ppm باشد. برای تجزیه گیاه به منظور تعیین نیاز آن از برگ سوم از طرف داخلی ترین برگ به طرف بیرون استفاده می شود. کاربرد نیتروژن حتی در خاک های حاصلخیز نیز موجب رشد بهتر گیاه می شود و عکس العمل گیاه نسبت به کاربرد آن اقتصادی و معنی دار است. اوره به میزان ۲۵۰ کیلوگرم به صورت محلول ۲-۱ درصد از طریق آبیاری بارانی هر ۳ ماه یکبار در امریکای مرکزی استفاده می شود. میزان پتاسیم بستگی به منطقه دارد. در خاک های غنی نیازی نیست در حالی که در خاک های فقیر تر ۱۵۰ کیلوگرم پتاسیم در هکتار توصیه می شود. در نقاط مختلف جهان نوع و میزان کودهای مصرفی متفاوت بوده و بستگی به شرایط خاک منطقه دارد.

روش تکثیر

ازدیاد از طریق کشت بافت

از طریق کشت بافت نیز موز را می توان تکثیر نمود. در این روش گیاهان یکنواخت تولید می شود. ازدیاد سریع، تکثیر کلون های جهش یافته و تولید جنین های بدنی از مزایای دیگر این روش می باشد. اما هزینه بالای تکثیر، احتمال تغییرات سوماکلونال در طی ازدیاد از این طریق، عادت دادن گیاهان به شرایط محیطی آزاد از معایب این روش می باشد. اصطلاح سوماکلونال به گیاهان تولید شده از کشت بافت با منشا بافت سوماتیک بکار برده می شود. برای تولید گیاهان عاری از ویروس و بیماری ها می توان از مریستم نوک ریشه استفاده نمود.

ازدیاد از طریق ریزوم

یکی از روش های ازدیاد موز از طریق ریزوم می باشد. برای این منظور قطعاتی از ریزوم را که وزن آنها حدود ۲ کیلوگرم است را از پایه مادری جدا نموده و در محل اصلی در عمق ۳۰ سانتی متری خاک می کارند. در ضمن با جدا کردن ریزوم های جوان می توان اقدام به تکثیر موز نمود. ریزوم های جدا شده باید دارای جوانه باشند. زیرا اندام های هوایی از جوانه های موجود بر روی ریزوم حاصل می شوند. گیاهان بوجود آمده از ریزوم معمولا ۲ الی ۳ ماه دیرتر محصول می دهند. جدا کردن پاجوش همراه با قسمتی از ریزوم و ریشه های آن و کشت در محل اصلی از روش های معمول ازدیاد موز می باشد.

ازدیاد از طریق پاجوش

در ازدیاد به وسیله پاجوش بعد از کنار زدن خاک با چاقوی تیز پاجوش را از پایه مادری جدا می کنند. ریزوم جدا شده، ریشه های پاجوش و محل زخم توسط فرم آلدئید ۵ درصد قبل کشت ضد عفونی می گردد. پاجوش ها نسبت به محل و عمق تشکیل، ارتفاع و میزان رشد برگ ها متفاوت می باشند. پاجوش های کوچک و رشد نکرده دارای ارتفاع بسیار کوتاه بوده، فاقد برگ یا برگ های کوچک و فلسی بوده و در سطح خاک بوجود می آیند. پاجوش های برگ پهن سطحی بوده و چسبیده به ریزوم پایه مادری هستند. پاجوش های برگ شمشیری دارای برگ های باریک و شمشیری بوده و زمانیکه ارتفاع آنها به ۷۵ سانتیمتر برسد از پایه مادری جدا می شود. پاجوش های بکر یا به ثمر نرسیده که هنوز خوشه گل تولید نکرده اند، دارای برگ های پهن و ارتفاع بلند بوده و بعد از جدا کردن، مریستم انتهایی آن را حذف نموده و سپس می کارند. از همه پاجوش ها به جز پاجوش های برگ پهن می توان در تکثیر موز استفاده نمود. پاجوش های برگ شمشیری نسبت به دیگر پاجوش ها ترجیح داده میشوند زیرا از جوانه های عمقی و قوی ریزوم به وجود می آیند و ریشه های فراوان تولید می کنند. همچنین این پاجوش ها به راحتی از پایه مادری جدا می شوند.

این گیاه متعلق به تیره موز و از گیاهان گرمسیری بشمار می آید. موطن اصلی آن شمال شرقی هند بوده و از طریق مادگاسکار به کشورهای آفریقایی پراکنده شده است. گونه های خوراکی موز شامل موزا آکومیناتا و موزا بالبیزیانا می باشد که دارای ۲۲ جفت کروموزم بوده، ارقام تریپلوئید (۳۳= n2) و تتراپلوئید (۴۴= n2) نیز دارند. اولین موزهای خوراکی ارقام بکربار، گونه آکومیناتا بود. پس از دورگیری بین گونه های آکومیناتا و بالبیزیانا، ارقام دورگ دیپلوئید و تریپلوئید حاصل شده است. در اثر جهش ارقام دورگ، کلون های تجاری مختلفی به دست آمده است که امروزه به طور وسیع کشت و کار می شوند. از کلون های تجاری موز می توان به گروس میشل، کاواندیش، جیانت کاواندیش و دوارف کاواندیش اشاره نمود. موزهای تجاری تریپلوئید و میوه بکربار دارند. گیاه موز حاوی ریزوم و سیستم ریشه افشان می باشد و ریشه های آن به عمق ۷۵ سانتی متر خاک نفوذ کرده و گسترش عرضی زیادی دارند. تنه اصلی موز بسیار کوتاه بوده و داخل خاک قرار می گیرد و تنه کاذب آن در خارج از خاک می باشد و از اجتماع دمبرگ های طویل حاصل می شود. ارتفاع تنه کاذب نسبت به ارقام مختلف موز بین ۵/۱ الی ۵/۲ متر می باشد. طرز قرار گرفتن برگ ها در تنه هوایی به انشعاب برگ ها از جوانه های تنه حقیقی بستگی دارد. اولین برگ های تشکیل شده به صورت دایره ای و برگ های بعدی به صورت مارپیچی روی تنه حقیقی قرار می گیرند. برگ ها و تنه هوایی موز دارای الیاف فیبری می باشند. برگ های موز بسیار بزرگ بوده و طول پهنک در حدود ۲ متر و عرض آن ۶۰ الی ۹۰ سانتی متر می باشد. برگ ها هنگام ظاهر شدن به شکل لوله ای بوده و بعد از رشد، پهنک بزرگی حاصل می شود. معمولاً بعد از تشکیل ۱۲-۱۱ برگ در نوک تنه هوایی، خوشه گل که در موز رژیم نامیده می شود، ظاهر می شود. خوشه گل توسط چمچمه لاکی رنگ که یک لایه مومی بر روی آن وجود دارد، محافظت می شود. روی خوشه گل بالشتک های برجسته ای به صورت مارپیچ قرار دارد که آنها را پنجه می نامند و روی هر پنجه ۲۶-۱۰ عدد گل وجود دارد. هر گل روی پنجه را انگشت می نامند. هر پنجه نیز به نوبه خود توسط یک براکته به رنگ لاکی تیره حفظ می شود و هنگام ظاهر شدن گل ها، براکته های پنجه به طرف بیرون پیچ می خورند و نهایتاً بعد از گلدهی از خوشه جدا می شوند. در پاین خوشه که به تنه متصل می باشد در ۶ الی ۱۶ پنجه، گل های ماده قرار می گیرند و گل های نر در قسمت نوک خوشه مستقر می باشند. در موزهای تجاری بدون عمل گرده افشانی و لقاح گل های ماده، میوه های بکربار از نوع رویشی یا خودبخودی حاصل می کنند. اما در ارقام وحشی موز، عمل گرده افشانی و تلقیح انجام می گیرد و داخل میوه دانه تشکیل می شود. مادگی گل ها حاوی تخمدان سه برچه ای بهم پیوسته می باشد. هر خوشه گل در حدود ۲۰۰ عدد میوه حاصل می کند و وزن یک خوشه بستگی به ارقام مختلف موز و میزان رشد میوه ها بین ۳۵-۱۰ کیلوگرم می باشد. خوشه های تجاری موز حداقل حاوی ۹ پنجه می باشند. میوه هایی که به دم خوشه نزدیک ترند نسبت به میوه های دیگر رشد بیشتری داشته و بزرگتر می باشند. میوه های موز از نوع سته بوده و از هنگام تشکیل تا رسیدن کامل ۵/۳-۳ ماه لازم می باشد. برای ارسال به بازارهای دور هنگامی که میوه ها، به دو سوم رشد نهایی رسیدند، قابل برداشت می شوند. زیرا میوه های موز بسیار حساس بوده و در اثر تولید گاز اتیلن نرم شده و پوسته میوه بلافاصله رنگ قهوه ای به خود می گیرد. موز از گیاهان یک بار بارور بوده و تنه هوایی بعد از چیدن خوشه، کف بر گردیده و به پاجوش آن اجازه رشد مجدد داده می شود. موز از گیاهان تک لپه می باشد و امکان پیوند در آن وجود ندارد. روش معمول ازدیاد آن توسط کشت پاجوش ها می باشد که از تنه اصلی حاصل می شوند. از کشت پاجوش سه ماهه تا تولید و رسیدن میوه نسبت به ارقام مختلف موز ۱۲ الی ۱۸ ماه طول می کشد.

موز بین عرض های جغرافیایی ۳۰ درجه نیم کره شمالی و جنوبی پرورش داده می شود و در خارج از عرض های جغرافیایی فوق الذکر پرورش موز در اقلیم های خرد که شرایط مطلوب دارند، امکان پذیر است. حداقل دما برای رشد این گیاه ۱۲ درجه سانتی گراد بوده و درجه حرارت های
۳-۲ درجه سانتی گراد، دماهای حداقل بحرانی و دمای پایین تر از ۱- درجه سانتی گراد، دمای کشنده بشمار می آید و اندام های هوایی گیاه از بین می رود. میانگین دمای مناسب ماهانه ۲۷-۲۶ درجه سانتی گراد و اخلاف دما بین فصول گرم و سرد سال بسیار کمتر است. گرچه گیاه موز در هر فصل میوه حاصل می کند اما از اوایل زمستان، هر سه ماه یک بار خوشه های موز می رسند. در مناطقی که میزان بارندگی ماهانه ۱۰۰ میلی متر باشد، این گیاه نیاز به آبیاری ندارد. موز می تواند در انواع خاک ها رشد کند اما خاک های غنی، زهکشی شده، نفوذپذیر برای پرورش این گیاه مناسب می باشد.

.